بیماری های تخمدان
بیماری های تخمدان معمولاً انواع رایجی از بیماریهای دستگاه تولیدمثل زنان به‌شمار می‌آیند. تخمدان‌ها دو عضو بیضی شکل و در اندازه حدودی 4 سانتی‌متر هستند که در دو طرف رحم، مقابل دیواره لگن و در حفره تخمدانی قرار گرفته‌اند. تخمک‌ها درون تخمدان شکل می‌گیرند و هورمون‌های زنانه استروژن و پروژسترون نیز در این عضو مهم ساخته می‌شوند.
در عین حال بیماریهای تخمدان در عملکرد تخمدان‌ها اختلال ایجاد می‌کنند. بعضی از این بیماری‌ها جدی‌تر از بقیه هستند و به دورههای درمانی طولانی‌تری نیاز دارند.
انواع بیماری های تخمدان
به‌طور کلی مهم‌ترین بیماریهای تخمدان عبارتند از:
- اندومتریوز
- کیست‌های تخمدان
- سرطان تخمدان اپیتیلیال (Epithelial)
- تومورهای ژرم‌سل تخمدانی (تومور سلول‌های زایا)
- تومورهای مرزی یا تومورهای با پتانسیل بدخیمی پایین (LMP)
- سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)
در ادامه به بررسی هریک از انواع این بیماری‌ها می‌پردازیم.
اندومتریوز (Endometriosis)
یکی از بیماریهای تخمدانی است که غالباً با درد همراه است و در نتیجه آن بافت اندومتریوم که به‌طور طبیعی درون حفره رحم قرار دارد، خارج از آن رشد می‌کند. اندومتریوز معمولاً تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ و بافت لگن را درگیر می‌کند. بافت اندومتریال به‌ندرت خارج از قسمت‌هایی که ارگان‌های لگنی در آن قرار دارند، دیده می‌شود.
در نتیجه اندومتریوز بافت اندومتریال که در چرخه قاعدگی ضخیم و تخریب می‌شود، راهی برای خروج از بدن ندارد. درگیر شدن تخمدان‌ها با اندومتریوز ممکن است، منجر به تشکیل کیست‌هایی به نام اندومتریوما (endometriomas) شود. در نتیجه بافت اطراف می‌تواند حساس شود و باعث ایجاد زخم و چسبندگی در بافت‌ها و ارگان‌های لگن شود.
اندومتریوز ممکن است موجب دردهای شدید به‌ویژه در دوران قاعدگی شود. ضمن اینکه این بیماری می‌تواند مشکلات باروری با خود به همراه داشته باشد. خوشبختانه روش‌های درمانی مؤثری برای درمان این بیماری در حال حاضر وجود دارد.
علائم اندومتریوز
اصلی‌ترین نشانه این بیماری وجود دردهای لگنی در دوران قاعدگی است. اگرچه بسیاری از افراد در این دوران کرامپ و گرفتگی‌های دردناک را تجربه می‌کنند، اما این درد در بیماران اندومتریوز بسیار بیشتر از حالت عادی است. ضمن اینکه این دردها ممکن است در طول زمان افزایش یابند. شایع‌ترین علائم این بیماری تخمدانی عبارتند از:
- دیسمنوره یا قاعدگی‌های دردناک (dysmenorrhea): کرامپ‌ها و دردهای لگنی ممکن است پیش از دوران قاعدگی آغاز شوند و تا چند روز در این دوران ادامه یابند. بیماران همچنین ممکن است از درد کمر و شکم نیز شکایت کنند.
- مقاربت همراه با درد: بیماران مبتلا به اندومتریوز معمولاً حین مقاربت یا پس از آن دچار درد می‌شوند.
- درد هنگام ادرار یا دفع مدفوع
- خونریزی‌های زیاد: بیماران ممکن است، گاهی خونریزی زیادی در دوران قاعدگی تجربه کنند یا در فاصله بین دو عادت ماهانه، خونریزی داشته باشند.
- ناباروری: بسیاری از زنانی که به دنبال درمان ناباروری هستند، در ابتدا برای تشخیص اندومتریوز مورد ارزیابی قرار می‌گیرند.
- سایر علائم و نشانه‌ها: بیماران اندومتریوز ممکن است از ضعف، یبوست، اسهال، نفخ یا تهوع به‌خصوص در دوران قاعدگی، شکایت داشته باشند.
گاهی اوقات ممکن است، این بیماری با بیماریهای دیگر نظیر بیماری التهابی لگن (PID)، کیست تخمدان و سندروم روده تحریک‌پذیر (IBS)، اشتباه گرفته شود. بنابراین تشخیص دقیق این بیماری از اهمیت بالایی برخوردار است.
عوامل خطرساز
در میان بیماری های تخمدان، ریسک فاکتورهایی که فرد را در معرض ابتلا به اندومتریوز قرار می‌دهد عبارتند از:
- عدم زادآوری در طول حیات
- شروع قاعدگی در سنین پایین
- شروع دیرهنگام یائسگی در سنین بالاتر
- فاصله کوتاه بین چرخه‌های قاعدگی (مثلاً زیر 27 روز)
- قاعدگی‌های سنگین بیش از 7 روز
- داشتن میزان بالای استروژن در بدن یا تولید بیش از اندازه آن
- شاخص توده بدنی پایین
- سابقه خانوادگی (مادر، خواهر، خاله)
- هر وضعیت پزشکی که مانع از عبور جریان خون در دوران قاعدگی شود.
کیست‌های تخمدان
یکی دیگر از انواع رایج بیماری های تخمدان کیست‌های تخمدانی هستند که در نتیجه آن کیسه‌های فلوئیدی یا حاوی مایع در داخل یا روی تخمدان‌ها به‌وجود می‌آیند. بسیاری از زنان در دروان زندگی خود این بیماری را تجربه می‌کنند.
علائم کسیت تخمدان
اغلب کیست‌ها علائم جدی برای فرد ندارند و بدون نیاز به مداخلات درمانی طی تنها چند ماه خود‌به‌خود از بین می‌روند. کیست‌هایی که پاره می‌شوند، می‌توانند علائم جدی برای فرد ایجاد کنند. بیشتر این کیست‌های تخمدانی می‌توانند با نشانه‌های زیر را همراه باشند:
- دردهای لگنی: دردهای مزمن و شدید در قسمت زیرین شکم در طرفی که کیست‌ها قرار دارند.
- احساس سنگینی در شکم
- نفخ
چنانچه کیست تخمدان در شما تشخیص داده شده است، درصورت بروز هریک از علائم زیر فوراً به پزشک مراجعه کنید:
- درد ناگهانی و شدید در شکم یا لگن
- درد همراه با تب و استفراغ
- پوست سرد و مرطوب
- ضعف و سرگیجه
- نفس نفس زدن
کیست‌های تخمدانی انواع متفاوتی دارند که برخی از آن‌ها به‌طور طبیعی هر ماه رشد می‌کنند و به فولیکول تخمدان معروفند. این کیست‌های عملکردی (functional) دو نوع رایج دارند:
- کیست‌های فولیکولار: در میانه چرخه قاعدگی، تخمک از فولیکول آزاد می‌شود و در مسیر لوله‌های فالوپ قرار می‌گیرد. کیست فولیکولار زمانی به‌وجود می‌آید که فولیکول تخمک آزاد نکند ولی به رشد خود ادامه دهد.
- کیست‌های جسم زرد یا کورپوس لوتئوم(Corpus luteum): فولیکول با آزاد کردن تخمک، شروع به تولید استروژن و پروژسترون برای بارداری می‌کند. به این فولیکول در اصطلاح جسم زرد می‌گویند. گاهی اوقات فولیکول محل تجمع فلوئید می‌شود که در نتیجه آن جسم زرد به شکل کیست رشد می‌کند.
انواع دیگر کیست‌های تخمدان که به عملکرد طبیعی چرخه قاعدگی مرتبط نیستند، عبارتند از:
- کیست‌های درموئیدی: این کسیت‌ها ممکن است حاوی بافت‌هایی نظیر مو، پوست یا دندان باشند، زیرا از سلول‌های بنیادی نشئت می‌گیرند. این کیست‌ها به‌ندرت احتمال سرطانی شدن دارند.
- کیست آدنوما: این کیست‌ها روی سطح تخمدان رشد می‌کنند و ممکن است، حاوی مایع یا مخاط باشند.
- کیست اندومتریوما
کیست‌های درموئیدی و آدنوما ممکن است تا حدی رشد کنند که موجب جابه‌جا شدن تخمدان از محل خود شود. این مسئله احتمال پیچ‌خوردگی تخمدان را افزایش می‌دهد.
عوامل خطرساز
در بین بیماری های تخمدان، ریسک فاکتورهایی که فرد را در معرض ابتلا به انواع کیست‌ها قرار می‌دهند، عبارتند از:
- مشکلات هورمونی: مصرف داروهایی برای تخمک‌گذاری
- بارداری
- اندومتریوز
سرطان تخمدان اپیتیلیال (Epithelial)
در میان بیماری های تخمدان، سرطان تخمدان اپیتلیال شایع‌ترین نوع سرطان تخمدان است. از هر 100 تومور تخمدان حدود 90 مورد (90%) اپیتلیال هستند. این بیماری از سطح خارجی تخمدان شروع می‌شود و علت نامگذاری آن این است که ابتدا سلول‌های سطح خارجی تخمدان‌ها (اپیتلیال) را درگیر می‌کند. با گسترش بیماری، تومورها به سایر ارگان‌ها دست‌اندازی می‌کنند. این سرطان انواع مختلفی دارد.
همانند نوع سرطان، درجه و مرحله درگیری اهمیت بالایی در تشخیص و درمان دارد. مرحله سرطان گویای آن است که بیماری در فرد چقدر پیشرفت داشته است. در سرطان تخمدان اپیتلیال 4 مرحله قابل شناسایی است. در مقایسه با مراحل پایین‌تر، هرچه درجه و مرحله سرطان پیشرفته‌تر باشد، سلول‌های سرطانی سریع‌تر رشد می‌کنند.
علائم تخمدان اپیتیلیال
سرطان تخمدان اپیتیلیال عموماً تا مراحل پیشرفته علامت و نشانه‌ای ندارد، اما چنانچه علائم زیر را در خود مشاهده کردید، به پزشک مراجعه کنید:
- احساس نفخ
- احساس درد در شکم یا ناحیه لگن
- دشواری در خوردن
- احساس پری و سیری پیش از خوردن زیاد غذا
- ضرورت دفع ادارار به دفعات زیاد
موارد فوق جزو مشکلات شایع هستند و لزوماً به معنای ابتلا به سرطان تخمدان نیستند، زیرا این مشکلات می‌توانند ناشی از دلایل دیگری باشد. در سرطان تخمدان این علائم شدیدتر هستند و از وضعیت نرمال خارج می‌شوند.
در صورتی‌که علائم مذکور طی دو تا سه هفته برطرف نشدند، به پزشک مراجعه کنید. چنانچه علائم یاد شده در نتیجه ابتلا به سرطان تخمدان بودند، بهترین کار تشخیص و شناسایی آن در همان مراحل ابتدایی است.
عوامل خطرساز
هر زنی می‌تواند به سرطان تخمدان اپیتلیال مبتلا شود، اما وجود شرایط زیر زمینه را برای ابتلا به این بیماری فراهم‌تر می‌کند.
- سن بالای 50 سال
- سابقه فامیلی سرطان‌های تخمدان، پستان،رحم، روده و رکتال
- سابقه قبلی سرطان پستان در خود فرد
- سابقه فامیلی سندروم لینچ که می‌تواند زمینه‌ای برای ابتلا به انواع سرطان‌ها باشد
- شروع قاعدگی پیش از 12 سالگی و یائسگی پس از 52 سالگی
- عدم زادآوری
- استعمال دخانیات
- شاخص توده بدنی بالا
- درمان‌های هورمونی استروژن در دوز بالا برای مدت طولانی
- جهش یا موتاسیون در ژن‌های BRCA1 یا BRCA2
تومورهای ژرم‌سل تخمدانی (Ovarian Germ Cell Tumors)
بیشتر این تومورها سرطانی نیستند و تنها 2% از تمام سرطان‌های تخمدان را به‌خود اختصاص می‌دهند. این تومورها بیشتر در دختران نوجوان و زنان جوان قابل مشاهده است.
اگرچه پزشکان علت دقیق ابتلای بعضی از زنان به این بیماری را نمی‌دانند، اما وجود بعضی از شرایط در زنان آنان را بیش از سایرین در معرض رشد این تومورها قرار می‌دهد. اختلالات مادرزادی در اندام‌‌های تولیدمثلی و رحم و مشکلات مادرزادی که بر سیستم عصبی تأثیر گذارند، فرد را مستعد رشد تومورهای ژرم‌سل تخمدانی می‌کنند.
علائم تومورهای ژرم‌سل تخمدانی
تشخیص این تومورها در مراحل ابتدایی دشوار است. زیرا تا مراحل پیشرفته‌تر بیماری فرد علامتی ندارد.
- تورم در شکم
- درد، فشار یا احساس پری در شکم
- خونریزی پس از یائسگی
تومورهای با پتانسیل بدخیمی پایین (LMP)
یکی از بیماری های تخمدان، تومورهای مرزی هستند. این تومورها در داخل تخمدان‌ها تشکیل می‌شوند و به‌تدریج به خارج از آن دست‌اندازی می‌کنند. پزشکان هنوز علت دقیق ابتلای بعضی از زنان به این بیماری را نمی‌دانند. به‌نظر می‌رسد این بیماری در زنانی که بیش از یک‌سال داروهای درمان ناباروری را بدون اقدام به حاملگی مصرف می‌کنند، شایع‌تر است.
عدم زادآوری در طول حیات ممکن است شانس ابتلا به این بیماری را افزایش دهد. این تومورها بیشتر در زنان جوان مشاهده می‌شود و دستگاه تولیدمثلی را درگیر می‌سازد.
علائم تومورهای با پتانسیل بدخیمی پایین
ممکن است در ابتدا فرد نشانه‌ای از این بیماری در بدن خود نداشته باشد. با این حال علائم این بیماری عبارتند از:
- درد و تورم شکمی
- مشکلات روده‌ای نظیر نفخ، گاز یا یبوست
سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)
سندرم تخمدان پلی کیستیک، از جمله بیماری های تخمدان است که بر سطح هورمون‌های فرد مبتلا اثرگذار است. در زنان مبتلا به این بیماری سطوح بالاتری از هورمون‌های مردانه تولید می‌شود.
عدم تعادل هورمون‌ها در فرد مبتلا ممکن است منجر به چرخه نامنظم قاعدگی، دیابت، مشکلات قلبی در طولانی مدت و دشواری در باردار شدن شود. این بیماری همچنین مشکلاتی نظیر آپنه خواب (وقفه تنفسی در خواب)، افسردگی و اضطراب را نیز برای فرد مبتلا به همراه دارد.
علائم سندرم تخمدان پلی کیستیک
علائم سندرم تخمدان پلی کیستیک حدوداً در دوران اولین قاعدگی در بعضی از زنان قابل مشاهده است. سایر زنان پس از مشاهده افزایش وزن زیاد یا دشواری در باردار شدن متوجه ابتلا به این بیماری می‌شوند. شایع‌ترین علائم PCOS عبارتند از:
- قاعدگی‌های نامنظم: ضعف یا عدم تخمک‌گذاری مانع از خونریزی‌های منظم ماهانه در زنان مبتلا به PCOS می‌شود. بعضی از زنان مبتلا به این عارضه، کمتر از 8 مرتبه در سال عادت ماهانه را تجربه می‌کنند و عده‌ای دیگر اصلاً پریود نمی‌شوند.
- خونریزی‌های شدید: در زنان مبتلا به این بیماری، دورههای قاعدگی با خونریزی‌های شدید و غیرعادی همراه است.
- رشد موهای زائد در صورت، کمر، شکم و سینه: بیش از 70% از زنان مبتلا به PCOS دچار رشد موهای زائد در نواحی یاد شده می‌شوند.
- آکنه: به‌دلیل بالا بودن هورمون‌های مردانه در زنان مبتلا به PCOS پوست، بیش از حالت عادی چرب می‌شود و باعث ایجاد آکنه در نواحی صورت، سینه و قسمت فوقانی کمر می‌شود.
- الگوی طاسی مردانه: موهای سر نازک‌تر می‌شوند و ممکن است فرد ریزش مو را نیز تجربه کند.
- افزایش وزن: بیش از 80 % زنان مبتلا به PCOS دچار چاقی و افزایش وزن زیاد هستند.
- تیره شدن پوست: پچ‌های تیره رنگ روی نواحی گردن، کشاله ران و زیر سینه در مبتلایان به PCOS مشاهده می‌شود.
- سردرد: تغییرات هورمونی می‌توانند، موجب سردرد در بعضی از زنان مبتلا به PCOS شود.
کلام آخر
تخمدان‌ها ارگان‌های مهم تولیدمثلی زنان هستند. انواع مختلف بیماریهای تخمدان می‌توانند بر زادآوری و چرخه منظم زندگی زنان تأثیر جدی برجای گذارند.
انواع شدیدتر این بیماری‌ها که مرتبط با تومورها و سرطان‌های تخمدان هستند، چنانچه در مراحل ابتدایی تشخیص داده نشوند و اقدامات درمانی لازم برای آن‌ها صورت نگیرد، ممکن است زندگی فرد را تهدید کنند. از این رو ضروری است که دختران نوجوان و زنان جوان به‌منظور بررسی سلامت تخمدان‌ها به‌طور منظم به پزشک مراجعه کنند.
در صورت مشاهده هرگونه تغییر در عادات ماهانه، خونریزی‌های شدید، دردهای غیرعادی و سایر علائمی که در این مقاله بیان شدند، به پزشک متخصص مراجعه کنید. سونوگرافی دکتر نبی پور برای بررسی بیماری های تخمدان بسیار مفید است، پس پیشنهاد می شود که از آن بهره ببرید. اگرچه بعضی از انواع بیماری های تخمدان در مراحل ابتدایی در فرد علائمی ایجاد نمی‌کنند، اما با معاینات دوره‌ای می‌توان در صورت تشخیص هر یک از این بیماری‌ها، بهترین اقدامات درمانی لازم را در همان مراحل ابتدایی انجام داد.